Chúng ta có nên chào đón các “bác tài” robot?

Tesla, Nissan, Google và một số nhà sản xuất xe hơi cho biết họ sẽ tung ra xe hơi tự lái vào cuối thập kỷ này. Trong khi các chuyên gia dự đoán đến năm 2040, 75% xe hơi sẽ có chức năng tự lái. Hiện đã có vài bang tại Mỹ như California, Nevada, Florida, Michigan… vừa thông qua luật cấp phép cho xe tự lái, và nhiều bang khác đang xem xét luật cho chúng.
Thời đại của xe tự lái đang dần dần xuất hiện, nảy sinh các quan ngại về tính an toàn và tính pháp lý. Nhưng dù sao vẫn có những lý do xác đáng cho chúng ta tin rằng xe tự lái có thể tốt hơn tài xế "bằng da bằng thịt" khi xét đến tính thực tế và những quyết định ở những thời khắc quan trọng khi lưu thông trên đường.
Hơn 90% tai nạn giao thông là do lỗi của con người. Tại Mỹ, năm 2011 có đến 5,3 triệu vụ đụng xe, gây nên 2,2 triệu người bị thương và 32.000 người chết. Chính phủ Mỹ hàng năm bỏ ra 230 tỉ đô la để giải quyết tai nạn giao thông, chiếm gần 2% đến 3% GDP của họ.
Những người ủng hộ xe tự lái cho rằng xe tự lái an toàn hơn vì không bị chia trí và vấp phải những lỗi mang tính “người”. Google đã thử nghiệm về tính an toàn lái với quãng đường xa nhất cho tới nay, hơn 1.126.000 km chỉ với 1 tai nạn (có một tài xế giám sát ngồi phía sau xe).
Theo một giáo sư luật tại đại học Standford, không có một hệ thống cơ khí nào hoàn toàn an toàn. Ông cho rằng Google nên thử lại, phải cho xe tự lái chạy hơn 1,2 triệu km mà không để xảy ra tai nạn thì con người mới có được 99% tự tin rằng xe tự lái an toàn hơn xe do con người lái. Giả sử thời gian tới sẽ có những cải tiến về công nghệ cảm biến, các thuật toán xử lý và tính toán thì mục tiêu an toàn như vậy cũng có thể dễ dàng đạt được.
Dù vậy, phải thừa nhận rằng đôi khi bất kỳ hệ thống nào cũng gặp trục trặc. Vì vậy, ai biết được khi nào một chiếc xe robot tông phải ai đó?

Chiếc Lexus LS460 tự lái của Toyota.

Một báo cáo hồi tháng 4 vừa qua của viện Brookings cho rằng hệ thống pháp lý hiện nay có thể xử lý được phần lớn trường hợp mà xe tự lái có thể gặp phải. Cùng thời gian ấy, một báo cáo tương tự của viện CEI (Competitive Enterprise Institute) cũng đồng ý về tính pháp lý của xe tự lái hiện nay là phù hợp với luật pháp chung. Ngoài ra, theo nghiên cứu hồi tháng 1 đầu năm của RAND Corporation, họ đề nghị một cách xử lý trách nhiệm pháp lý cho tai nạn giao thông có thể xảy ra là mở rộng một hệ thống pháp lý, trong đó người sử dụng được đền bù tổn thất từ công ty bảo hiểm sau khi xảy ra tai nạn. Một ý tưởng khác của RAND là chính thức thành lập một cơ sở không thể chối bỏ về quyền sở hữu xe tự lái của người sử dụng. Luật này sẽ ghi rõ rằng một cá nhân phải chịu trách nhiệm cho việc điều khiển xe tự lái, và cá nhân đó đại diện về trách nhiệm đối với xe đó, trong cả trường hợp xe ấy gây ra tai nạn.
Đây được cho là quy định thiết yếu đối với hệ thống pháp lý hiện thời. Rộng hơn, tính pháp lý ấy cần được làm rõ trong vài trường hợp cụ thể, vì thực chất xe tự lái là hệ thống có gắn đủ loại cảm biến, trong đó có cảm biến camera và radar, sẽ cung cấp nhiều dữ liệu rõ ràng, chi tiết về những gì xảy ra khi xe gây tai nạn.

Câu hỏi đặt ra là liệu xe tự lái có “nhân văn” hơn xe do con người lái hay không. Theo một nghiên cứu về giao thông của Virginia Tech, họ cho rằng các kỹ sư sẽ cần cài thêm phần mềm trong xe tự lái để chúng có thể dự đoán được các trường hợp có thể xảy ra va chạm, để từ đó chọn đường đi nào có rủi ro thấp nhất. Để minh hoạ cho điều này, nghiên cứu ấy đưa ra trường hợp ví dụ như bạn đang lái xe trên một đường núi hẹp, chạy giữa 2 xe tải lớn. Đột nhiên, một trong hai chiếc xe tải đột ngột tăng tốc và nếu bạn vẫn chạy đúng làn đường quy định thì bạn sẽ bị 2 xe tải ép. Nếu bạn rẽ sang phải thì xe sẽ rơi xuống vực. Nếu bạn rẽ sang trái thì sẽ đụng một chiếc xe máy khác. Vậy phải làm sao?
Phần đông tài xế sẽ chọn cách nào tốt nhất để bảo vệ được cho chính mình và hành khách của mình. Vì vậy, xe tự lái cũng nên được lập chương trình để chọn hành động nào bảo vệ cho chính mình cho dù chọn lựa ấy có vẻ dính dáng đâu đó về mặt đạo đức.
Một khi chỉ tiêu “an toàn là trên hết” của xe tự lái được lập ra thì xe tự lái sẽ thay đổi rất nhiều bộ mặt của thành phố và cả cách con người sống và làm việc.
Kỹ sư cầu đường ước tính hiện nay một con đường cao tốc tiêu chuẩn đạt được tối đa 2.200 lượt xe mỗi giờ ở mỗi làn xe, chỉ tận dụng được khoảng 5% công năng của con đường. Bởi vì xe tự lái có thể an toàn hơn, do đó có chể chạy với khoảng cách gần hơn và nhanh hơn, do vậy sẽ cải thiện được tần suất lưu thông trên đường cao tốc. Theo dự đoán của một nghiên cứu giao thông hồi tháng 12/2013, nếu trên đường cao tốc có 50% xe tự lái thì công năng của đường cao tốc tăng 22%, nếu có 80% xe tự lái thì công năng tăng 50%, 100% xe tự lái thì tăng 80%.
Xe tự lái cũng sẽ thay đổi cách suy nghĩ của chúng ta về quyền sở hữu xe. Hiện thời, hầu hết xe tự lái đều nằm một chỗ, trong bãi đậu xe hay đâu đó mà người sở hữu chúng không trực tiếp sử dụng. Xe tự lái thực sự sẽ giúp xe cộ lưu thông nhiều hơn, nhất là khi nếu dịch vụ taxi nào đó sử dụng xe tự lái để đón người gọi đúng ở địa điểm mà người gọi yêu cầu qua các thiết bị di động. Xe tự lái cũng sẽ rất có ích cho người khuyết tật, người già và người còn quá nhỏ chưa đủ điều kiện để lái xe.
Còn với nghiên cứu của đại học Texas, đưa ra giả lập về sử dụng xe tự lái trong giờ cao điểm hoặc tình trạng kẹt xe, họ cho rằng nếu tất cả xe đều là xe tự lái dùng chung thì mỗi một xe tự lái như vậy có thể thay thế được 11 xe do con người lái. Trong giả lập này, người đi xe chỉ phải chờ trung bình 18 giây để xe tự lái đến đón, mỗi xe phục vụ từ 31 đến 41 hành khách mỗi ngày, so với phải chờ hơn 5 phút để có xe do con người lái đến đón như hiện nay. Đó là chưa kể đến việc tiết kiệm chi phí đi lại cá nhân đến 75%. Ở các thành phố tại Mỹ, có đến 600 triệu bãi đậu xe, chiếm đến 10% diện tích đô thị. Hơn nữa, 30% tình trạng kẹt xe là do tài xế đi tìm chỗ đậu xe gần với nơi đưa đón. Một đội xe tự lái dùng chung có thể giải phóng “mặt bằng đô thị” quý giá như trên và cũng giảm được tình trạng kẹt xe rất nhiều. Còn vào những thời điểm thưa thớt xe cộ trong ngày, những xe tự lái có thể nạp nhiên liệu và lau rửa.
Nếu viễn cảnh xảy ra như vậy thì việc di chuyển sẽ rẻ hơn và thuận tiện hơn, dẫn đến điều chắc chắn là nhu cầu du lịch sẽ tăng. Người ta sẵn lòng làm việc ở trung tâm thành phố và kiếm nhà ở ngoại ô. Xe tự lái chắc chắn sẽ nhẹ hơn xe thông thường, do vậy cũng tốn ít nhiên liệu hơn (khoảng 10%), tăng tốc và giảm tốc cũng êm ái hơn.

Nếu thực sự xe tự lái an toàn hơn thì quỹ thời gian chúng ta tiết kiệm được mỗi ngày cho việc di chuyển nếu quy ra tiền sẽ là con số rất lớn. Vấn đề còn lại là làm sao chúng ta thay đổi được niềm tin của chúng ta về hình thức phương tiện này.